خالی از لطف نیست در همین ابتدا ذکر کنیم که انتخاب 10 نمایشنامه برتر بهرام بیضایی کار بسیار سختی بود. چرا که آثار بهرام بیضایی از موضوعات مختلفی از جمله روابط انسانی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی برخوردار هستند و به شکلی عمیق و زیبایی به این موضوعات پرداخته شده است. او توانسته با نمایشنامه‌های خود به مخاطبان خود یادآور شود که هنر تئاتر و نمایشنامه نویسی یکی از ابزارهای مهم برای بیان اندیشه‌ها و احساسات انسانی است.

حقایق جالب درباره بهرام بیضایی که شاید کمتر شنیده باشید:

بهرام بیضائی در تاریخ 5 دی 1317 ( ۲۶ دسامبر ۱۹۳۸) در تهران، ایران به دنیا آمد.

پدر او، نعمت الله بیضائی، شاعری بود که با نام مستعار «ذکایی» شناخته میشد.

عموی پدری بهرام، شاعر معروف «ادیب بیضائی»، یکی از شخصیت های برجسته در زمینه شعر ایران در قرن بیستم بود.

بیضائی به عنوان نمایشنامه نویس، کارگردان تئاتر، فیلمنامه نویس و استاد هنر ادب فارسی شناخته میشود.

پدربزرگ او، میرزا محمدرضا آرانی (ابن روح) ، و جد بزرگترش، ملا محمد فقیه آرانی (روحالامین) ، نیز شاعران معروفی بودند.

بهرام بیضائی به عنوان کارگردان در فهرست طولانی ای از فیلمها حضور دارد که برخی از آنها مورد تحسین قرار گرفته است.

او تعداد زیادی نمایش را کارگردانی کرده و به تئاتر ایران کمک های قابل توجهی کرده است.

بهرام بیضائی به عنوان یک فیلمساز ایرانی برجسته و دانشمند تاریخ تئاتر ایران شناخته میشود.

او در دانشگاه استنفورد به عنوان استاد مطالعات فارسی فعالیت دارد.

فیلم‌های بیضایی اغلب مضامین فرهنگ، تاریخ و اساطیر ایران را بررسی می‌کند.

او جوایز و افتخارات متعددی را به خاطر خدماتش در سینما و فرهنگ ایران دریافت کرده است.

بهرام بیضائی دو بار ازدواج کرده و چهار فرزند دارد، از جمله دخترش نیلوفر.

در ادامه این مقاله میخواهیم با 10 تا از محبوبترین نمایشنامه های بهرام بیضایی آشنا شویم:

1.مرگ یزدگرد

مرگ یزدگرد، نمایشنامه ای تاریخی از بهرام بیضائی است. این نمایشنامه دربارهٔ مرگِ یزدگردِ سوّم است که در سال ۶۵۲ میلادی، سلسلهٔ ساسانی پس از ۴۲۷ سال، در ایران منقرض گردید. داستان نمایشنامه از زبان آسیابان، همسرش و دخترش روایت میشود. هر یک از این روایتها تفاوت هایی دارند. موبد و سرکرده و سربازِ سپاهِ یزدگردِ سوّم به آسیابی نزدیکِ مرو می‌آیند تا آسیابان (و زن و دخترش) را به جرمِ کشتنِ پادشاه محاکمه کنند. اما روایتهای آسیابان و همسر و دخترش با یکدیگر متفاوت است.

یکی میگوید پادشاه را به خاطرِ تجاوز به همسرش کشته، دیگری میگوید جسدی که با جامهٔ پادشاه بر میانهٔ آسیاب افتاده، آسیابان است که به دستِ پادشاه کشته شده تا همه باور کنند که پادشاه مرده است. بیرون از آسیاب، سپاهِ شاه با اعرابِ مسلمان در جنگ و گریز است. داوری به پایان میرسد و صاحب منصبان حکم بر برائتِ آسیابان و خانواده اش میدهند. این نمایشنامه در سال ۱۳۶۰ به فیلمی تبدیل شد.

2.شب هزار و یکم

شب هزار و یکم کتابی است به نویسندگی بهرام بیضایی. این کتاب شامل سه نمایشنامه تک پرده ای است. در این اثر، بهرام بیضایی سه داستان متفاوت را در قالب نمایشنامه های تک پرده ای به تصویر میکشد.

نمایش اول: این نمایشنامه، نمونه ی پیشین و گمشدهٔ افسانه ی ضحاک (اژدهاک) را بازسازی میکند. داستان شاه ضحاک و همسرانش، شهرناز و ارنواز، در این قسمت به تصویر کشیده میشود. نویسنده فکر میکند که سرچشمه ی اصلی داستان پایه  و بنیادین کتاب نابود شدهٔ هزار افسان است.

نمایش دوم: در این قسمت، داستانِ گفته نشده ی مترجم گمنامی را دنبال میکنیم. او هزار افسان را از پارسی به عربی برگردانده و نام آن را الف لیله و لیله کرده است. قرنها بعد، این کتاب به زبان پارسی با نام هزارویک شب شناخته شد.

نمایش سوم: در این قسمت، داستان گفته نشده ی زنی را دنبال میکنیم که هزارویک شب را خوانده است. این نمایشنامه در زمانی نزدیکتر به ما اتفاق می‌افتد.

شب هزار و یکم اثری پر از افسانه ها، داستانها و تاریخهای متنوع است که به زیبایی و خلاقیت توسط بهرام بیضایی به تصویر کشیده شده اند.

3.پرده خانه

نمایشنامه پرده خانه اثری از نویسندهٔ بهرام بیضایی است. در این نمایشنامه، داستان در حرمسرای سلطانی که از جنگ بازگشته، رخ میدهد. در این محیط، زنانی از نژاد و مذهبهای مختلف به اجبار به این حرمسرا آورده شده اند. آنها با اندوه و حسرتی روزگار میگذرانند. این زنان، هر یک با داستان خود، در محیطی که از جنگ به صلح بازگشته، با مشکلات و تضادهای خود روبرو هستند.

نمایشنامه “پرده خانه” به زیبایی و عمق، زندگی زنان در یک نظام مردسالار را بازگو میکند. این اثر، با تم اصلیِ “تعزیه زنانه”، به تحلیل مسائل مربوط به زنان میپردازد. نمایشنامه “پرده خانه” یک کولاژ از مولفه های نمایش ایرانی است که بازگوکننده زندگی زنان در چنبره نظامی خشن و مستبد است.در این محیط پر از تناقض، زنان با اندوه و امید به رهایی، در میان مشکلات و تضادهای خود، به دنبال راههایی برای تغییر وضعیتشان هستند. این نمایشنامه، با شخصیتهای پیچیده و تصویرگری زیبا، یکی از آثار مهم نمایشی بهرام بیضایی است.

4.خاطرات هنرپیشه نقش دوم

خاطرات هنرپیشه نقش دوم نمایشنامه ای است که توسط نویسنده بهرام بیضایی در سال ۱۳۶۰ نوشته شده و بهار ۱۳۶۲ در انتشارات دماوند (تهران) منتشر شد. این نمایشنامه داستان دو مرد روستایی به نام های موهبت و ذوالفقار را روایت میکند. در واپسین ماه های حکومت پهلوی، این دو مرد به امید یافتن کار به شهر میروند. کاری که سرانجام پیدا میکنند، بدل پوشی برای شرکت در تظاهرات در طرفداری از رژیم شاه است.

نمایشنامه خاطرات هنرپیشه نقش دوم تاکنون در چندین نمایش بر روی صحنه برده شده است. در دههٔ ۱۳۵۰، تمرین های این نمایش تعطیل شد، اما در پاییز سال ۱۳۸۲ با کارگردانی هادی مرزبان و با حضور ۴۲ بازیگر در تماشاخانهٔ سنگلج نیز نمایش داده شد. از بازیگران اصلی این اجرا، فرزانه کابلی و میکائیل شهرستانی بودند

نمایشنامه خاطرات هنرپیشه نقش دوم به انگلیسی ترجمه شده و در امریکا منتشر شده است.

5.افرا یا روز میگذرد

نمایشنامه افرا یا روز میگذرد داستانی انتقادی-اجتماعی دارد که زندگی آدمهای دوران خود را به تصویر میکشد. این نمایشنامه با استفاده از شخصیت های مختلف، داستان را به صورت مستقیم نمیگوید، بلکه از طریق شخصیت‌ها و وقایع ماجرا را به تصویر میکشد. برخی از موضوعاتی که در این نمایشنامه مطرح میشوند عبارتند از تلاش برای تغییر در جامعه، مبارزه با ناعدالتی‌ها، و تلاش برای بهبود شرایط زندگی .

6.نمایشنامه چهارصندوق

نمایشنامه چهارصندوق، نوشته ی بهرام بیضایی، یک نمایشنامه ی دوپرده‌ای است که در سال ۱۳۴۶ نگاشته شده و به چاپ رسیده است. این نمایشنامه یکی از نمادگراترین نمایشنامه‌های بیضایی است و دارای مضمونی سیاسی و انتقادی میباشد.

چهار فرد که با رنگ‌های قرمز، زرد، سبز و سیاه مشخص گردیده اند، نمایانگر طبقات مختلف جامعه هستند. آنها برای رهایی از تهدید های احتمالی، مترسکی میسازند تا آن‌ها را در برابرِ هر خطری حفظ نماید. اما مترسک به تدریج بر اوضاع مسلط شده و در نهایت هژمونی خود را بر محیط حاکم میسازد. مترسک آن‌ها را مجبور می‌کند تا هر یک برای خود صندوقی بسازند تا آن‌ها را در صندوق‌هایشان زندانی کرده و از یکدیگر جدا نگه دارد. در نهایت، تنها سیاه است که صندوق خود را میشکند تا رو در روی مترسک بایستد و قربانی ترس سایرین میشود. این نمایشنامه، با الهام از نمایشهای سنتی ایرانی تخت حوضی یا سیاه بازی نوشته شده است.

متأسفانه، اجرای این نمایشنامه هر بار از صحنه پایین کشیده شده و به صورت رسمی روی صحنه نبرده شده است. با این حال، گروه های دانشجویی آن را به عنوان تمرین و آموزش در کارگاه‌های تئاتر و محیط‌های دانشگاهی اجرا کرده اند.

7.فتحنامه کلات

فتحنامه کلات نمایشنامه ای است از نویسندهٔ بهرام بیضایی که به سال ۱۳۶۱ نوشته شده است. داستان این نمایشنامه به شیوهٔ بیضایی به نقل و به نمایش میگذرد.

در داستان، دو سردار به نامه های توی خان و توغای خان، هم‌نبرد در جنگ با مغول‌ها هستند. پس از تاراج و تفریح بر سرِ شمار کشته ها و افتخار جنگ، کینه ای بین آنها شکل میگیرد. توی خان، توغای را به کلات فرامی‌خواند تا با هم در یک مهمانی بنشینند و دل از کینه بپردازند. اما در این مهمانی، هر یک از طریق دسیسه هایی به دیگری زیان برساند و نامه ای به خاقانِ بزرگ بدهد که دشمن کشته شده بوده و از میان برداشته شده. این داستان پر از ترفندها، ترس‌ها، عشق‌های جنون‌آمیز و جنگ‌های بسیار است.

نمایشنامه فتحنامه کلات به زبانهای مختلفی از جمله انگلیسی نیز ترجمه شده است.

8.سلطان مار

سلطان مار نمایشنامه ای است از بهرام بیضایی، نوشته به سالِ ۱۳۴۴، که نخستین بار در ۱۳۴۸ به کارگردانیِ نویسنده به نمایش درآمد. این نمایشنامه بر اساس داستانی است که نویسنده از مادربرزگِ مادریش شنیده بود. داستان طنزی از زندگی یک شاه و وزیر که فرزندی ندارند را روایت میکند. به توصیه یک درویش، آنها به درختی میروند که باغ آن توسط دیوها محافظت میشود. آنها باید دو سیب سرخ و سفید از آن درخت بچینند و به همسرانشان بدهند تا بتوانند صاحب اولاد شوند.

این نمایشنامه با طنز و داستانی جذاب، ماجرایی خنده دار را به تصویر میکشد. اگر به دنبال یک تجربه نمایشی سرگرم کننده هستید، حتماً به تماشای “سلطان مار” بروید.

9.جنگنامه غلامان

جنگنامه غلامان نمایشنامه ای از بهرام بیضایی است که از سال ۱۳۶۷ به شیوه ی منحصر به فردی نوشته شده و به صورتی قابل درک و پذیرفتن بیان شده است. این نمایشنامه ترکیبی از لحن نثری، شعر، طنز و جزئیات مفصل دارد که مخاطب را به خود جذب میکند. ساختار نمایشنامه در قالب چهارپارت و ۲۲ صحنه برای گوشه های متنوع داستانبافی به کار رفته است.

متن این نمایشنامه در سال ۱۳۶۷ نگاشته شده و نخستین بار در سال ۱۳۶۹ توسط انتشارات عصر جدید در استکهلم منتشر شده. متن نمایشنامه در سال ۱۳۶۷ نوشته شده و نخستین بار در سال ۱۳۶۹ توسط انتشارات عصر جدید در استکهلم منتشر شده. متأسفانه، نمایشنامه به نمایش در نیامده است، زیرا در سال ۱۳۶۲ به دلیل عدم اجازهٔ اجرا تعطیل شد.

10.نمایشنامه ندبه

نمایشنامه ندبه از جمله نمایشنامه های بهرام بیضایی است که در آن، نقش زن  آشکار و برجسته شده است. رویدادهای این نمایشنامه به سالهای انقلاب مشروطه مربوط میشود و به گونه ای تلخ و رقت انگیز، نابسامانی‌های اجتماعی و فرهنگی ایران را در آن زمان نشان میدهد. ندبه، نمایشنامه‌ای اثر بهرام بیضایی، در سال ۱۳۵۶ نوشته شده است. داستان زنانی را به تصویر میکشد که برای زینب سوگواری میکنند. کم کم میفهمیم که زینب را پدر و نامزدش از ده به شهر آورده‌اند و به گلباجی فروخته و رفته اند.

این نمایشنامه، با تحلیلی از اسطوره ی «مردم»، نابسامانی‌ها و مشکلات اجتماعی را به تصویر میکشد. اسطوره ی «مردم» که محتوای آن همیشه دست‌نخورده، تحلیل نشده و مقدس و بی شکل باقی مانده بود، در این نمایشنامه به گونه ای شکافته میشود. نمایشنامه “ندبه” از بهرام بیضایی، یک اثر مهم در تاریخ نمایشنامه نویسی ایران است که به تحلیل‌های اجتماعی و فرهنگی پرداخته و نقش زن را به تصویر میکشد.

مقالات مرتبط

تاثیرات مثبت و منفی اینترنت بر روی دانش‌آموزان

27 مرداد 1402

نقد کتاب رهایی از زندان ذهن

21 مهر 1399

چرا برای کودکان مهم است کتاب خواندن را ترویج کنیم؟

7 آذر 1402

نقد و بررسی کتاب ناتور دشت

27 بهمن 1401

ملیکا نحوی